تاریخچه چاپ کتاب و انواع چاپ کتاب
شاید دربرخورد اول به هنگام کنکاش و بررسی تاریخچه چاپ کتاب با نام شناخته شده گوتنبرگ در صنعت چاپ کتاب به عنوان مخترع چاپ برخورد نماییم اما با کمی غور و تعمق در تاریخ چاپ کتاب و پیشینه چاپ به حتم با دوره‌ای طولاتی‌تر و تاریخی قدیمی‌تر مواجه می‌شویم که قرن‌ها پیش از گوتنبرگ را دربرمی‌گیرد.
ثبت وقایع و رویدادها و ترسیم دیده‌ها و تجربیات در قالب تصاویر و اشکال گوناگون از جمله فعالیت‌هایی است که از بدو شکل‌گیری اندیشه و تلاش انسان برای بروز هویت و دیدگاه خود با تاریخ بشر عجین و همراه بوده است و نشانه‌ها و آثار بازمانده از انسان‌های اولیه و اجداد و نیاکان هر ملت بر روی سنگ‌ها و صخره‌ها گواهی است بر تلاش و تمایل ثبت این وقایع.(رجوع شود به اینجا)
به واقع تاریخ چاپ و نگارش به شکل‌گیری حکاکی‌های موجود بر سنگ‌ها و غارها بازمی‌گردد که به مرور زمان و طی اعصار قرن‌ها با رشد و تکامل خود به تجربه نگارش بر روی طومار و پوست و پاپیروس و کاغذ منجر شده است.
از آثار به دست آمده در کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه بین‌النهرین مشخص می‌شود که استفاده از تکنیک چاپ بر روی کاغذ و بهره‌گیری از جوهر برای نقش دار نمودن اشیا با بهره‌گیری از مهرها و لوح‌های گلی چندین هزار سال قبل از میلاد در این مناطق رایج بوده است. در چین باستان حتی استفاده از قالب‌های چوبی قابل انتقال برای چاپ کتاب و نوشته چند قرن قبل از اختراع چاپ کتاب توسط گوتنبرک رواج داشته است. الگویی که به شکل چاپ باسمه چاپ کتاب را برای چینیان مقدور می‌ساخت و برپایه این شیوه از چاپ کتاب، چینیان کتاب‌های بوداییان و فرمان‌های حکومتی را چاپ می‌نمودند. پس از اختراع کاغذ و پيدايش هنر خوشنويسي و نسخه‌‌پردازی با گسترش دانش، نیاز به تولید کتاب بیش از پیش احساس شد و برای رفع این نیاز اختراع ماشین چاپ پاسخی در خور و شایسته بود و تلاش گوتنبرگ در این لحظه و بعد از این عقبه تاریخی نمود یافت.
گوتنبرگ ظاهراً بدون آشنایی با این تکنیک‌های چاپ کتاب در سال 1440 اقدام به اختراع حروف قابل انتقال برای چاپ کتاب نموده و چاپ کتاب را برای اولین بار با اختصاص دادن هر یک از حرف الفبا به یک قالب طراحی شده سربی ممکن نمود.(برای اطلاع بیشتر به اینجا رجوع فرمایید) بعد از این تلاش و اختراع در دوره تاریخی صنعت چاپ و چاپ کتاب وارد مرحله‌ای تازه و نوین شد و به مرور با کسب تجربیات مختلف دگرگونی و رشدی به سمت تکامل یافت. تاریخ چاپ کتاب بعد از این اختراع تحولات گوناگون را تجربه کرد و شیوه های چاپ و اسلوب چاپ کتاب در بازه زمانی کوتاه رشدی سریع یافت. چاپ کتاب شیوه‌های مختلفی را تجربه کرد و تا به امروز که شیوه چاپ کتاب دیجیتال و افست متداول است شگردهای گوناگونی را از سرگذراند. شیوه های چاپ کتاب از قبل چاپ سربی، چاپ سنگی، چاپ کتاب دیجیتا، چاپ کتاب افست، چاپ تامپو، چاپ فلکسو، چاپ به شیوه هلیوگراور و …
- چاپ سربی
در تکنیک چاپ سربی برای چاپ کتاب از قطعات سربی که حروف الفبا بر روی آن‌ها حک شده است استفاده می شود. در این شیوه از چاپ کتاب فردی به نام حروفچین به انتخاب و گزینش قطعه‌های از پیش آماده شده‌ی الفبای سربی پرداخته و متناسب با متن کتاب این حروف را بر سطح مسطح می‌چیند. بعد از آماده شدن متن چاپ کتاب به وسیله حروف سربی، مسئول چاپ یا حروفچین سطح کلیشه‌های سربی را به جوهر آغشته نموده و سپس کاغذی را بر روی صفحه تشکیل شده از حروف برجسته سربی که آغشته به جوهر است گذاشته، آن را تحت فشار قرار می‌داد. در نتیجه بر اثر فشار، حروف بر صفحه کاغذ نقش می‌بست.
این فرایند ابتدا به صورت دستی انجام می‌شد اما بعدها با اختراع دستگاهی به نام لاینو تایپ فرایند چاپ کتاب از طریق ماشین چاپ سربی سریع‌تر و آسان‌تر شد اما باز هزینه چاپ کتاب نهایی و پروسه زمان بر تهیه کلیشه‌های سربی و خطر سرب برای سلامتی و مشقت جابه جایی کلیشه‌ها و حروف از جمله عواملی بود که این نوع از چاپ کتاب را از اقبال عمومی دور کرد. پس زدنی که به دنبال آن شیوه چاپ کتاب سنگی را ابداع نمود.
- چاپ سنگی
با اختراع ماشین چاپ دیگر سختی‌های چاپ کتاب و موانع پیش روی انبوه چاپ کتاب مرتفع شده، اقبال و تمایل برای به کارگیری این اختراع در بین ناشران و نویسندگان برای چاپ کتاب بیشتر شد. همانگونه که عنوان شد در ابتدا چاپ کتاب به شیوه استفاده از چاپ سربی و با کمک کلیشه‌های تهیه شده سربی از حروف الفبا صورت می‌گرفت اما به دلیل هزینه بالای آن کم کم تمایل به چاپ کتاب از طریق حروف سربی کاسته شد و چاپ کتاب از طریق تکنیک چاپ سنگی مرسوم شد و چاپ سنگی جای چاپ کتاب از طریق کلیشه‌های سربی را گرفت. تکنیک چاپ سنگی کتاب شامل نوعی چاپ مسطح بود که درآن به جاي حروف سربی از سنگ مرمر استفاده مي‌شد. در این شیوه از چاپ کتاب نوشته يا تصوير بر روی سنگ منتقل می‌شد و با کمک مواد شیمیایی تصویر برجسته شده و سپس اين تصوير به كرّات روي كاغذ كپي مي‌شد. در واقع تکنیک این نوع از چاپ برای تکثیر و چاپ کتاب چیزی شبیه به ماشین چاپ کتاب سربی بود تنها با این تفاوت که در تکنیک چاپ کتاب سنگی به جای حروف سربی از سنگ استفاده می‌شد. اختراع چاپ سنگی توسط «آلويس زنفلدر» آلمانی که يك آوازه‌خوان تئاتر بود صورت گرفت. وی به علت هزينه‌هاي بالای چاپ کتاب از طریق چاپ سربی برای ثبت تصنیف‌های خود در مضیقه بود و به دنبال راهی مقرون به صرفه‌تر برای چاپ کتاب می‌گشت. وی به طور اتفاقی از طريق كاربرد تيزاب بر روي سنگ‌هاي نرم و مسطح به روش چاپ سنگي دست يافت تکنیک چاپ کتاب از طریق چاپ سنگی را ابداع نمود.
چاپ سنگی در زمان سلطنت فتحعليشاه قاجار، برای اولین بار به همت عباس میرزا وارد ایران شد. هرچند که پیش از این چاپ کتاب از دوره صفویه در جلفای اصفهان توسط ارامنه صورت می‌گرفت و حتی قبل از دوره صفویه اولین دستگاه چاپ در زمان سلطنت گیخاتوخان پسر اباقاخان مغول در قرن هفتم هجری وارد ایران شد و چاپ اسکناس «چاو» یا «کا او» توسط آن انجام شد اما ورود صنعت چاپ در ایران و استفاده از چاپ سنگی به صورت گسترده برای چاپ کتاب اولین بار به همت عباس میرزا ولیعهد جوان و ایران دوست میسر شد. عباس میرزا با فرستادن «محمد صالح بن حاج محمد باقر خان شيرازي» معروف «به ميرزا صالح تبريزي» به مسکو دستگاه چاپ کتاب سنگی را به ایران آورد.. میرزا صالح تبریزی دستگاه چاپ سنگي را به تبريز برد و اولين چاپخانة سنگي را در ايران داير نمود.
نخستين کتابی که از طریق چاپ سنگی در ایران چاپ شد چاپ قرآن در سال 1250 هجري قمري بود و پس از آن كتاب «زاد المعاد» از طریق چاپ سنگی انتشار یافت.
پس از آن چاپ سنگي در مدت كوتاهي به عنوان تکنیک چاپ کتاب در سراسر ايران رواج يافت، به طوري كه به مدت 50 سال، چاپ کتاب تنها از این طریق انجام می شد.
چاپ سربي در اوائل ظهور، به علت دشواري در چيدن حروف فارسي و غلطگيري و همچنين دقت و ممارستي كه لازمة چاپ سربي بود، چندان رواجي نيافت، در حالي كه هزينة نازل و سهولت كار با چاپ سنگي، اين روش را در مدت كوتاهي بر چاپ سربي مسلط كرد. در چاپ سنگي نقاشان و خطاطان و خوشنويسان مي‌توانستند با مركب، هنر خود را در سرلوح، ترنج‌اندازي آغاز و انجام كتاب و همچنين در تصاوير، به حد اعلاي نفاست و زيبايي برسانند.
در چاپ کتاب از طریق چاپ سنگی ماشين قادر بود ساعتي 200 برگ چاپ كند و با هر سنگ هفتصد برگ چاپ مي‌شد
- چاپ افست
چاپ کتاب به صورت افست یکی از متداول‌ترین و شناخته شده‌ترین شیوه های چاپی است که در آن از تکنیک غیرتماسی و بهره‌گیری از رابط چاپ به نام زینک استفاده می شود. در این تکنیک از چاپ کتاب رنگ ها به صورت جداگانه و به شیوه CMYK بر روی کاغذ پاشیده می‌شودو در این چاپ نوشته و عکس بر سطحی استوانه‌ای شکل به نام سیلندر نقش می بندد و این نقوش با کمک فشار استوانه‌ای دیگر بر روی کاغذ منتقل می‌شود.هر دستگاه چاپ کتاب افست از یه استوانه به نام زینک تشکیل شده است. این استوانه با مواد شیمیایی آغشته می شود به طوری که تنها نقش و نوشته‌های روی آن مرکب چاپ را برای انتقال به کاغذ بر سطح خود جذب می‌نماید. زینک را به دور استوانه اول می پیچند و با فشار حاصل از استوانه دوم طرح زینک بر روی پوشش لاستیکی استوانه دوم منتقل می شود و در ادامه کاغذی که به دور استوانه سوم دستگاه می چرخد به واسطه ارتباط با استوانه دوم نقش‌ها و نوشته‌ها را به خود می‌گیرد. سرعت و دقت در چاپ کتاب در شیوه چاپ افست از مزایا و ویژگی‌های آن است. این دستگاه قابلیت چاپ کتاب با کیفیت بالا را دارد و چاپ های نفیس و با کیفیت همچون چاپ تمبر و چاپ کتاب نفیس از طریق آن انجام می‌شود.
- چاپ دیجیتال
چاپ دیجیتال یکی از شیوه‌های چاپ کتاب و نوشته و عکس است که در آن تصاویر دیجیتالی به وسیله چاپگرهای جوهر افشان یا لیزری بر روی کاغذ نقش می‌بندد. در این شیوه به علت عدم استفاده از پلیت‌های چاپ در دستگاه دیجیتال چاپ کتاب کم هزینه‌تر و در تیراژ کم مقرون به صرفه‌تر است. سرعت چاپ کتاب در تکنیک چاپ دیجیتال سریع‌تر است و مراحل آماده سازی و چاپ کتاب به وسیله آن سریع‌تر صورت می‌گیرد.
در مقایسه‌ای ساده بین چاپ کتاب از طریق افست و دیجیتال سه تفاوت عمده را می‌توان مشاهده کرد:
- چاپ دیجیتال به جهت حذف بسیاری از فرایندهای چاپ مثل زینک و پلیت‌های چاپی زمان کوتاه‌تر و کمتری را برای چاپ کتاب نسبت به چاپ افست می‌گیرد. از این رو چاپ کتاب به شیوه دیجیتال برای کسانی که برای تولید محصولاتشان عجله دارند گزینه‌ی مناسب‌تری نسبت به چاپ افست است.
- در چاپ دیجیتال هزینه چاپ کتاب در تیراژ پایین به مراتب از چاپ افست کمتر است
- کیفیت چاپ چهار رنگ در چاپ با افست نسبت به چاپ دیجیتال بیشتر است و کیفیت چاپ تک رنگ مشکی برای چاپ کتاب در تکنیک چاپ دیجیتال از چاپ افست بهتر است.
- چاپ UV
UV مخفف کلمه Ultra violet طیفی از امواج الکترومعناطیسی است که به شکل اشعه برای خشک کردن رنگ در چاپ کتاب استفاده می‌شود. در حوزه چاپ کتاب از تکنیک چاپ UV برای چاپ جلد استفاده می‌شود. در این شیوه از چاپ، رنگ با اشعه UV خشک می شود و به شکل پوششی برجسته، متمایز و براق بر روی جلد کتاب نمایان می‌شود. این پوشش بدون رنگ و بو است و چسبندگی ندارد.